Appassionata Beethovena

olej / płótno

100 × 80 cm

sygnowany l.d.: J. Kraupe

sygnowany, datowany i opisany na odwrociu p.g.: JANINA KRAUPE | ,,APASSIONATA | BEETHOVENA” | OLEJ 2013

Reprodukowany:

• Janina Kraupe: malarstwo, grafika 1983–2014 / paintings, prints 1983–2014, red. J. Gościej-Lewińska, Kraków 2014, s. 189.

Janina Kraupe-Świderska to jedna z najbardziej fascynujących postaci powojennego środowiska artystycznego Krakowa. Tworzyła sztukę intymną i osobistą, odwołującą się do transcendentalnych przeżyć. Inspirację dla jej twórczości stanowiły przede wszystkim ezoteryka i muzyka. Ezoterykę i malarskie zapiski wrażeń muzycznych uważała jednak za dwa odrębne, nie łączące się aspekty swojej działalności. W procesie twórczym wykorzystywała niekiedy techniki medytacyjne oraz zapis automatyczny i półautomatyczny ulotnych wrażeń. Naczelną rolę w jej malarstwie i grafice odgrywał tekstualny znak i impresyjna, autonomiczna plama barwna uwolniona od wszelkich aluzji przedmiotowych. Artystka malowała głównie obrazy abstrakcyjne, starając się uchwycić w nich to co zmienne, nieuchwytne i chwilowe. Największym osiągnięciem Kraupe-Świderskiej jest jednak wypracowanie własnej techniki zapisu wrażeń muzycznych na płótnie. Jej delikatne, poetyckie interpretacje muzyki stanowią unikatowe symfonie barw i znaków. Subiektywne świadectwa słuchania i percypowania utworów muzycznych w twórczości Kraupe-Świderskiej można podzielić na: syntezy poszczególnych utworów bądź twórczości danego kompozytora oraz próby mimetycznego odtworzenia konkretnej formy muzycznej albo melodii. W swoich obrazach muzycznych artystka wielokrotnie stosowała zapis automatyczny, czyniąc z niego środek wyrazu dla spontanicznego odwzorowania własnej percepcji utworu. Niekiedy rezygnowała jednak z prób mimetycznego odtwarzania linii melodycznej konkretnego dzieła, tworząc jego syntezę budowaną z uwzględnieniem zewnętrznych skojarzeń. Jej mimetyczne impresje muzyczne stanowią swoiste malarskie partytury. To zapiski arcydzieł najwybitniejszych kompozytorów, takich jak Jan Sebastian Bach, Ludwig van Beethoven, Wolfgang Amadeusz Mozart, Fryderyk Chopin, Claude Debussy, Gustav Mahler, Mieczysław Karłowicz i Krzysztof Penderecki. W niektóre kompozycje artystka wplatała także motywy ikonograficzne: konturowe przedstawienia postaci i scen nawiązujących do fabuły utworu. Tworzyła również autorskie impresje muzyczne, nie nawiązujące do konkretnych utworów. Stanowią one próby przełożenia na język malarstwa i grafiki nastrojów wiążących się z przemianami pór roku i dnia oraz ulotnymi wrażeniami atmosferycznymi. Harmoniczna gra kolorów w jej pracach wyraża tonację przywoływanych utworów. Kraupe podkreślała, że „barwy kojarzą mi się zawsze z instrumentami i są stałe. Smyczkowe: srebrne, srebrno-niebieskie, srebrno-zielonkawe, srebrzysta jest ta gama. Trąbki i wszystkie dęte mają barwę oranżową i czerwoną – bardzo wyraźnie”*. Warto zaznaczyć, że w podobny sposób interpretowali kolory instrumentów także muzycy-synestetycy, w szczególności Aleksandr Skriabin. Z powyższej systematyki wyłączony jest fortepian, któremu artystka nie przypisywała stałej wartości kolorystycznej. Barwy stosowane w poszczególnych odwzorowaniach utworów fortepianowych zależały za każdym razem od konstrukcji i nastroju danego dzieła muzycznego.

Prezentowana „Appassionata” stanowi niezwykle sugestywną próbę zapisu malarskiego słynnego utworu Ludwiga van Beethovena. Artystka stworzyła kilka prac inspirowanych tą doskonałą sonatą wiedeńskiego klasyka. Struktura kolorystyczna prezentowanego obrazu zdaje się odzwierciedlać zmiany napięć emocjonalnych arcydzieła Beethovena. Krystaliczny, refleksyjny początek utworu kontrastuje z szybkim i pełnym witalnej energii zakończeniem. Wrażenia te zostają wyrażone na płótnie przy pomocy odcieni niebieskich i czerwonych. Bogate zastosowanie czerwieni nawiązuje także do tytułu utworu: appassionato oznacza bowiem po włosku tyle co „namiętny”. Skojarzenie barwy czerwonej z tytułem płótna staje się w tej sytuacji znamienne, wyjaśniając zastosowaną przez Kraupe-Świderską tonację kolorystyczną obrazu. Pasowość kompozycji obrazu, przywodząca na myśl horyzontalną strukturę partytury, uwidacznia się zarówno w warstwie tła, jak i w kolorystyce swobodnie nakładanych znaków – ekwiwalentów zapisu muzycznego.

* B. Niklewicz, Autoryzowany wywiad z Janiną Kraupe przeprowadzony w jej pracowni w Krakowie 12 listopada 2012 roku, [w:] B. Niklewicz, Obrazy muzyki w twórczości Janiny Kraupe-Świderskiej, Poznań 2016, s. 165.

Janina Kraupe-Świderska (Sosnowiec 27 I 1921 – Kraków 3 III 2016): w latach 1938–1939 studiowała malarstwo w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, a następnie między 1940 i 1942 roku w Kunstgewerbeschule utworzonej przez okupanta w miejsce Akademii. Kontynuowała studia w tej uczelni w latach 1945–1948 pod kierunkiem Eugeniusza Eibischa i Wacława Taranczewskiego (malarstwo) oraz Konrada Srzednickiego (grafika). Absolutorium uzyskała w 1948, dyplom w 1955. Pracowała jako pedagog w macierzystej uczelni w latach 1948 –1991. W czasie wojny współpracowała z teatrem podziemnym Tadeusza Kantora. W 1945 związała się z Grupą Młodych Plastyków. Od 1958 należy do Grupy Krakowskiej. Od wczesnych lat zajmowała się równolegle malarstwem sztalugowym i ściennym oraz grafiką. Tworzyła między innymi w technikach monotypii, litografii i linorytu. Uczestniczyła w wielu wystawach międzynarodowych, jak XXVI Biennale Sztuki w Wenecji w 1952 roku czy VIII Biennale Sztuki w Sao Paulo w 1965 roku. Wystawiała swoje prace na wszystkich edycjach Międzynarodowego Biennale Grafiki w Krakowie. Otrzymywała na nich liczne nagrody. Od wczesnych lat artystka zajmowała się tematyką ezoteryczną, magią, gnozą, kabałą i astrologią. Ostatnia z wymienionych stała się dla niej ucieczką przed doktryną socrealizmu. Jednym z największych osiągnięć Kraupe-Świderskiej jest jednak wypracowanie własnej techniki zapisu wrażeń muzycznych na płótnie. Stosowała ona szereg synestetycznych zabiegów, służących przełożeniu brzmienia instrumentów na język pędzla i rylca. Artystka ilustrowała formy muzyczne sonat czy fug uznanych kompozytorów, przekładając ulotne wrażenia dźwiękowe na język znaków i barw. Tworzyła także własne, fantazyjne impresje muzyczne, inspirowane przemianami pór roku i dnia. Obrazy olejne Kraupe-Świderskiej cechuje tekstualność: pojawiają się na nich znaki, piktogramy i ornamentalne kody, jak w cyklu „Manuskryptów”, budzących dalekie skojarzenia z kaligrafią kultur Dalekiego Wschodu.