Fragment fabryki, z cyklu Czarny Śląsk

olej / płótno
90 × 115 cm
sygnowany l.d.: Rafał Malczewski
na odwrociu na blejtramie opisany: MUSEUM WARSCHAU 16|9
oraz 2 nalepki depozytowe Muzeum Narodowego w Warszawie
z numerem 1816

Proweniencja:

• Kolekcja prywatna, Warszawa (zakup od spadkobierców artysty)
• Depozyt Muzeum Narodowego w Warszawie

Prezentowana praca pochodzi z unikatowego reportażu malarskiego Malczewskiego, realizowanego w latach 30. na Górnym Śląsku i w okolicy Cieszyna. Malczewski udał się tam w 1934 roku za namową swojego przyjaciela – Ferdynanda Goetla. Wykonał wówczas kilkadziesiąt prac – obrazów olejnych, akwarel, rysunków i szkiców. Większość z nich zaginęła podczas II wojny światowej, do dziś zachowała się tylko niewielka część całości. Według Barbary Szczypki – „Gwiazdy, zetknięcie z nieznaną dotąd Malczewskiemu ziemią śląską sprawiło, iż narkotyk gór który wypełniał zagadkową, pełną uroku treścią jego sztukę, ustąpił miejsca plastycznej krainie węgla, cynku i żelaza, o piekielnej ziemi hut, fabryk i kopalń. Śląsk został ukazany w obrazach malarza w całej swej różnorodności krajobrazowej – poczynając od panoramicznie ujętych, górskich widoków Beskidu Śląskiego aż do interesujących nas, odmiennych w charakterze ujęć pejzażu przemysłowego” *.

W cyklu, z którego pochodzi prezentowany obraz, Malczewski przedstawił Śląsk od strony dynamicznie rozwijającego się centrum przemysłowego, z silnym naciskiem na pełną reprezentację industrialnych przestrzeni. To – często fotograficzne – ujęcia dymiących kominów fabrycznych, szachulcowych ścian kopalni, gigantycznych kondensatorów, hałd węglowych. Mimo nowatorskiego tematu i na wskroś modernistycznej ikonografii Malczewski posłużył się znanymi sobie wcześniej środkami formalnymi, pozostając przy względnie traktowanym realizmie.

Po raz pierwszy cykl „Czarny Śląsk” został zaprezentowany w maju 1935 roku w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie, a następnie w czerwcu, przybrawszy nieco odmienny od warszawskiego kształt, wystawiony został w łódzkim Oddziale IPS-u. Od razu wzbudził intensywne zainteresowanie zarówno publiczności, jak i krytyki artystycznej. Mieczysław Wallis uważał, że malarstwo Malczewskiego „znajduje się właśnie w stanie przesilenia” **. I rzeczywiście, rok 1939 przyniósł wielkie zmiany, zarówno w życiu, jak i w twórczości Rafała Malczewskiego.

* B. Szczypka-Gwiazda, Śląski pejzaż Rafała Malczewskiego, w: Sztuka i natura. Materiały XXXVIII Sesji Naukowej przeprowadzonej 23–25 listopada 1989 roku w Katowicach, Katowice 1991, s. 252.

** M. Wallis, Rafał Malczewski, „Wiadomości Literackie” 22/502 (2 VI 1935).