Miejsce rezerwowane – Brahmanda

akryl, płótno naklejone na deskę

65,5 × 73 cm

sygnowany na odwrocie: „JAN | BER | DYSZ | AK | 1973–74 | AKRYL | Miejsce rezerwowane | – Brahmanda”

Jan Berdyszak – malarz, grafik, rzeźbiarz, autor instalacji, sce­nograf, teoretyk sztuki, pedagog. Absolwent Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu oraz pro­fesor macierzystej uczelni (dziś Akademii Sztuk Pięknych). Laureat nagrody im. Jana Cybisa (1978), odznaczony Krzyżem Kawalerskim (1988) i Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (2001) oraz Doktoratem Honoris Causa Akademii Sztuk Pięknych w Bratysławie (1999).

Berdyszak dał się poznać jako artysta wyjątkowo wszechstronny, z powodzeniem wykorzystujący w swojej twórczości szeroki wachlarz technik i mediów. Interesowały go jednak nie tylko studia plastyczne, lecz także pogłębiona refleksja na temat ich filozoficznych podstaw. Szczególnie zdawała się inspirować go dalekowschodnia teoria przestrzeni. Zgłębiał naukę taoistycznego myśliciela Lao-Tsy, zgodnie z którą każde zjawisko funkcjonuje w harmonijnej dychotomii ze swoim przeciwieństwem, a zatem wnętrze i zewnętrze – wartości względem siebie opozycyjne – wzajemnie się równoważą tworząc kosmiczną jedność[1]. Takie pojmowanie rzeczywistości i przestrzeni przełożyło się na artystyczne poszukiwania związane z odejściem od tradycyjnie rozumianego obrazu zamkniętego w regularnym prostokącie płótna, na rzecz malarskich form otwartych, fragmentarycznych,  powycinanych itp. Z kolei w instalacjach sięgał często po szkło – materiał przezroczysty, sprawiający wrażenie niematerialności czy wręcz nieobecności tworzywa. W sztuce Jana Berdyszaka rolę odgrywa więc nie tylko to, co jest, ale również to, czego nie ma – pustka, o której pisał w jednym ze swoich szkicowników: Spośród wszystkich bytów dwa są niezniszczalne, może dlatego, że egzystują wyłącznie jako procesy i względności, a są nimi czas i przestrzeń. Pustka przestrzeni posiada przewagę nad wszystkim, skoro nie można jej zniszczyć, tak jak można zniszczyć życie, przedmioty czy formy[2]. Artysta prowadził niemalże mistyczne dociekania na temat sztuki przekraczającej granice materii. W jego obrazach, rzeźbach i instalacjach – podobnie jak chociażby w neoplastycznych pracach Katarzyny Kobro – liczne wycięcia i prześwity sprawiają, że dzieło sztuki niejako przenika się z zewnętrznym światem, wchodzi z nim w przestrzenną relację. Berdyszak tworzył tego typu obiekty od ok. połowy lat 60. niemal do końca swojego życia.

Taką właśnie otwartą formę przybrał obraz Brahmanda powstały na przełomie lat 1973 i 1974. Nadany przez artystę tytuł odwołuje się do hinduistycznego modelu materialnego świata. Brahmanda, czyli makrokosmos stworzony przez Brahmę – jedno z ważniejszych bóstw Hinduizmu – ma formę jaja otoczonego skorupą. Jajko jako archetypowy symbol życia i mocy stwórczej jest silnie obecne także w kulturze judeochrześcijańskiej. Berdyszak umieścił owalny czarny kształt przypominający właśnie jajko w centrum reliefu, lecz jego harmonię zaburza przełamujący je otwór. Według traktatu Brahmanda Purana, „proto-świat” pierwotnie stworzony przez Brahmę zaczął z czasem pękać i zmieniać swoją formę, aż „wykluła” się z niego ziemia, jaka znana jest dziś człowiekowi. Artysta zdaje się zatem w swoim dziele sugerować moment, w którym z jaja Brahmy rodzi się nowa rzeczywistość. Ułożenie poszczególnych fragmentów przypomina ramę czy też kulisy, zza których ma wyłonić się owa tajemnica. Kompozycja – mimo pozornego „wybrakowania” materiału – stanowi kompletną jedność, nie tylko w rozumieniu wewnętrznej spójności, ale także w relacji wzajemnego uzupełniania się przez dzieło sztuki i jego otoczenie. Zdaniem Berdyszaka tylko obopólne oddziaływanie obiektu artystycznego i jego zewnętrznego kontekstu może stworzyć pełnię plastycznego wyrazu. Sięganie po tego rodzaju metafizyczne rozważania jako punkt wyjścia dla twórczości artystycznej może zbliżać Jana Berdyszaka do takich klasyków awangardy, jak Malewicz, Mondrian czy Kandinsky, również postrzegający sztukę jako narzędzie do poznawania i wyrażania uniwersalnych prawd rządzących kosmosem[3].

[1] E. Kościelak, M. Szafkowska, Jan Berdyszak. Szkice i rysunki, Wrocław 2012, s. 11.

[2] J. Berdyszak, Szkicownik nr 52, 1970, cyt. za B. Kowalska, Jan Berdyszak 1934—2014, Lublin 2015, s. 22.

[3] Berdyszak, Gierowski, Kałucki, Kamoji, red. W. Andzelm, Lublin—Ząbki 2010, s.27.