Obszar koncentrujący LXXI

akryl, płyta; 70 × 70 cm
sygnowany na odwrocie: „OBSZAR KONCENTRUJĄCY | LXXI. | JAN | BER |DYSZ | AK | 1976 | 1978 | AKRYL”

Jan Berdyszak – malarz, grafik, rzeźbiarz, autor instalacji, sce­nograf, teoretyk sztuki, pedagog. Absolwent Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu oraz pro­fesor macierzystej uczelni (dziś Akademii Sztuk Pięknych). Laureat nagrody im. Jana Cybisa (1978), odznaczony Krzyżem Kawalerskim (1988) i Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (2001) oraz Doktoratem Honoris Causa Akademii Sztuk Pięknych w Bratysławie (1999).

Berdyszak dał się poznać jako artysta wyjątkowo wszechstronny, z powodzeniem wykorzystujący w swojej twórczości szeroki wachlarz technik i mediów. Interesowały go jednak nie tylko studia plastyczne, lecz także pogłębiona refleksja na temat ich filozoficznych podstaw. Szczególnie zdawała się inspirować go dalekowschodnia teoria przestrzeni. Zgłębiał naukę taoistycznego myśliciela Lao-Tsy, zgodnie z którą każde zjawisko funkcjonuje w harmonijnej dychotomii ze swoim przeciwieństwem, a zatem wnętrze i zewnętrze – wartości względem siebie opozycyjne – wzajemnie się równoważą tworząc kosmiczną jedność[1].

Takie pojmowanie rzeczywistości i przestrzeni przełożyło się na artystyczne poszukiwania związane z odejściem od tradycyjnie rozumianego obrazu zamkniętego w regularnym prostokącie płótna, na rzecz malarskich form otwartych, fragmentarycznych,  powycinanych itp. Z kolei w instalacjach sięgał często po szkło – materiał przezroczysty, sprawiający wrażenie niematerialności czy wręcz nieobecności tworzywa. W sztuce Jana Berdyszaka rolę odgrywa więc nie tylko to, co jest, ale również to, czego nie ma – pustka, o której pisał w jednym ze swoich szkicowników: Spośród wszystkich bytów dwa są niezniszczalne, może dlatego, że egzystują wyłącznie jako procesy i względności, a są nimi czas i przestrzeń. Pustka przestrzeni posiada przewagę nad wszystkim, skoro nie można jej zniszczyć, tak jak można zniszczyć życie, przedmioty czy formy[2]. Artysta prowadził niemalże mistyczne dociekania na temat sztuki przekraczającej granice materii. W jego obrazach, rzeźbach i instalacjach – podobnie jak chociażby w neoplastycznych pracach Katarzyny Kobro – liczne wycięcia i prześwity sprawiają, że dzieło sztuki niejako przenika się z zewnętrznym światem, wchodzi  nim w przestrzenną relację. Berdyszak tworzył tego typu obiekty od ok. połowy lat 60. niemal do końca swojego życia.

Taką właśnie otwartą formę przybrał Obszar koncentrujący LXXI z lat 1976-1978. Praca należy do cyklu, który Berdyszak tworzył w latach 1973-1980. Dążył w tym okresie do coraz dalej posuniętego minimalizmu formy, który jednak konotował bogactwo duchowych treści. Zgodnie z nazwą, dzieło ma służyć koncentracji i skupieniu, być pomocą w prywatnej medytacji odbiorcy. Wyciszeniu i kontemplacji sprzyja także użycie w pracy wyłącznie bieli, przełamanej nieznacznie zielonymi bordiurami wewnątrz otworów. Wycięte miejsce w centrum dzieła ma w zamyśle artysty sugerować otwarcie się na nieskończoność – także na nieskończone możliwości w artystycznej twórczości. Całość przypomina nieco ramę czy passe-partout (który to temat w późniejszych latach bardzo zajmował Berdyszaka), dając w ten sposób widzowi możliwość spojrzenia na świat inaczej, z nowej perspektywy. Kompozycja – mimo pozornego „wybrakowania” materiału – stanowi kompletną jedność, nie tylko w rozumieniu wewnętrznej spójności, ale także w relacji wzajemnego uzupełniania się przez dzieło sztuki i jego otoczenie. Zdaniem Berdyszaka tylko obopólne oddziaływanie obiektu artystycznego i jego zewnętrznego kontekstu może stworzyć pełnię plastycznego wyrazu. Sięganie po tego rodzaju metafizyczne rozważania jako punkt wyjścia dla twórczości artystycznej może zbliżać Jana Berdyszaka do takich klasyków awangardy, jak Malewicz, Mondrian czy Kandinsky, również postrzegający sztukę jako narzędzie do poznawania i wyrażania uniwersalnych prawd rządzących kosmosem[3].

[1] E. Kościelak, M. Szafkowska, Jan Berdyszak. Szkice i rysunki, Wrocław 2012, s. 11.

[2] J. Berdyszak, Szkicownik nr 52, 1970, cyt. za B. Kowalska, Jan Berdyszak 1934—2014, Lublin 2015, s. 22.

[3] Berdyszak, Gierowski, Kałucki, Kamoji, red. W. Andzelm, Lublin—Ząbki 2010, s.27.